Karolina Buczkowska-Gołąbek
TURYŚCI KULTUROWI
– wprowadzenie do kolekcji tematycznej czasopisma naukowego „Turystyka Kulturowa”
1. Turyści kulturowi w definicji – oczywistości i dylematy
Kim są turyści kulturowi, jak precyzyjnie można ich zdefiniować i scharakteryzować? Pytanie zdawałoby się proste, od lat dostarcza badaczom wielu trudności, a prezentowane przez nich teorie nierzadko bardzo różnią się od siebie, utrudniając wypracowanie wspólnego stanowiska. Wynika to m.in. z faktu, że – jak zauważył jeden z ważniejszych badaczy zjawiska Rami Isaak [2008] – samo pojęcie turystyka kulturowa „stało się terminem ogólnym dla bardzo wielu inicjatyw, w obrębie różnych aspektów i atrakcji kulturowych ponieważ nie da się jednoznacznie określić jego ram oraz (i przede wszystkim) postaci turysty kulturowego, ze względu na brak wyraźnych parametrów, które pozwalałyby to uczynić”. Niemniej jednak takie próby, wraz z różnymi badaniami, od lat nieustannie są prowadzone.
Kuratorka niniejszej kolekcji poświęciła temu zagadnieniu obszerne badania empiryczne i przegląd literatury światowej i na ich podstawie zauważyła, że definicje określające turystów kulturowych można wyróżnić w obrębie trzech grup [Buczkowska 2014]. Do pierwszej można zaliczyć te definicje, w których nie ma odniesienia do żadnych motywacji kulturowych, które kierowałyby turystą – postać turysty kulturowego jest w nich określana po prostu jako „każdy, kto odwiedza atrakcję kulturową” (definiowali go tak m.in. John Myerscough i Laurie McDougall). Są to jednak definicje zasadniczo najstarsze, głównie sprzed ponad dwudziestu lat. Druga grupa definicji zawiera takie, w rozumieniu których turystą kulturowym może być zarówno osoba kierowana motywacjami kulturowymi, jak i taka, która ich nie przejawia (definicje Lee Mei Foo i Allison Rossetto, Aurkene Alzua, Josepha T. O’Leary, Alastair M. Morrison, Richarda C. Prentice, ATLAS, Kevina Meethana). I wreszcie do trzeciej grupy definicji turysty kulturowego zaliczają się te, w których silna motywacja kulturowa turysty odgrywa już znaczącą (kluczową) rolę i te definicje zdecydowanie ostatnio przeważają, albowiem lata badań pokazały, że „nie byłoby słuszne kategoryzowanie wielu z osób, które odwiedzają atrakcje kulturowe jako turystów kulturowych. W rzeczywistości bowiem okazałoby się, że większość turystów w tych miejscach jest turystami »z peryferii kultury« lub całkowicie niekulturowymi” [Hughes 2003]. W chwili obecnej za turystów kulturowych zgodnie uważa się więc osoby motywowane kulturowo, często podróżujące, chcące aktywnie i wielozmysłowo poznawać, doświadczać i wchodzić w relacje z kulturą innych miejsc. Nierzadko mówi się w tym kontekście także o tak ważnych aspektach jak rozwój osobisty turystów i ich styl życia [Buczkowska 2014].
Profile statystycznych turystów kulturowych, dostępne w literaturze, odnoszą się zazwyczaj do danych takich jak: wiek, płeć, profesja, wykształcenie, zarobki i inne dane demograficzne. Mimo dużego zróżnicowania tych osób, jeszcze dekadę temu część z tych danych powtarzało się, wskazując tym samym na pewne tendencje. Istotne cechy wspólne turystów kulturowych były wówczas następujące: częściej były nimi kobiety niż mężczyźni, ludzie w różnym wieku (jednak z dominacją młodzieży 20-30-letniej i osób po 40. roku życia), studiujący lub z wyższym wykształceniem, o dobrej lub bardzo dobrej sytuacji materialnej oraz mający doświadczenie podróżnicze i wiedzę kulturoznawczą [Buczkowska 2014]. Ewolucja turystyki kulturowej nastąpiła w ostatnich latach tak dynamicznie, (na co wpłynęła m.in. pandemia COVID-19), że mówimy wręcz o nowej jej fazie: Cultural Tourism 4.0. (więcej w: Richards 2021). Co za tym idzie, zmienili się też sami turyści, w związku z czym trudno uznawać powyższy profil nadal za aktualny. Nie ma jednak jeszcze aktualnych, kompleksowych badań, które by nam turystę kulturowo na nowo statystycznie definiowały. Aktualne jest jednak niezmiennie to, że w przypadku turystów kulturowych szczególne znaczenie mają aspekty wynikające bezpośrednio z ich cech, postaw i zainteresowań oraz takie uwarunkowania, jak: zarobki, czas wolny turystów, ich wiek, dostęp do kultury, znaczenie turystyki kulturowej w ich życiu, podejście do nowości oraz tożsamość [Hughes 2003]. Nadal także przyjmujemy, że aby lepiej zaprezentować cechy i elementy składające się na wzorzec turysty kulturowego (które przekładają się bezpośrednio na taką, a nie inną definicję tej postaci) wziąć należy pod uwagę różne aspekty w obrębie trzech grup zagadnień: „Cechy charakteru, zainteresowania, postawy oraz doświadczenia turysty kulturowego”, „Sposób organizacji i realizacji podróży przez turystę kulturowego” oraz „Stosunek turysty kulturowego do odwiedzanego środowiska (ludzi i miejsc)” [Buczkowska 2014]. Jak zauważył Richards [2021], obecnie, ze względu na stale rozszerzającą się społeczność „aktorów” w turystyce kulturowej, badacze skupiają się nie tyle na samych aktorach, ile na ich działaniach, interakcjach i relacjach. Dlatego też przyszłe badania uwzględniać powinny nie tylko charakterystyki socjo-demograficzne (jak edukacja, wiek, klasa społeczna i indywidualne motywacje turysty), ale także procesy współtworzenia kultury, wcześniejsze doświadczenia, umiejętności, wiedza oraz emocje.
Myśleniu temu odpowiada istnienie mnogich profili turystów kulturowych, wyróżnianych ze względu na podejmowaną formę turystyki kulturowej. Wyróżniamy już obecnie kilkadziesiąt tych typów. Wśród nich obecni są m.in. turyści kulinarni, filmowi, muzealni, literaccy, militarni, eventowi, religijni, miejscy kulturowi, tanatoturyści, enoturyści, archituryści, archeoturyści itd.
2. Rozpoznanie problematyki w badaniach naukowych
Chociaż turystyce kulturowej poświęcono do tej pory tysiące już tekstów naukowych – tak artykułów, jak i książek, niewielka zaledwie ich część poświęcona jest całkowicie turystom kulturowym. Turyści często są wspominani w publikacjach na temat turystyki kulturowej, ale rzadko traktowani są przez badaczy na tyle szczegółowo, by decydowali się poświęcać im osobną lub jedyną uwagę. Dodatkowo, trudno przy tym zaliczać do publikacji o turystach kulturowych teksty, które w tytule mają dopisek: „na podstawie opinii turystów o…” – dotyczą one bowiem opiniowanej rzeczy, a autorów opinii zazwyczaj marginalnie lub są obecne jakby na drugim planie – w przygotowaniu niniejszego opracowania, takie teksty nie były brane pod uwagę.
Ubogość tekstów i badań stricte na temat turystów kulturowych wpływa na to, że w przeglądach literatury dotyczących tekstów na temat turystów kulturowych najczęściej cytowani są od lat ci sami badacze, lub tacy, którzy swe teorie konstruują bardziej na literaturowych dociekaniach niż na własnych badaniach. Przy tym klasyka gatunku oraz spojrzenie młodych naukowców na analizowane zagadnienie nie zawsze idą w parze.
Spektrum zagadnień podejmowanych w obszarze tematyki turystów kulturowych obejmuje głównie badania historyczne, antropologiczne, etnograficzne, socjologiczne, literaturoznawcze, kulturoznawcze, a także ekonomiczne.
Światowa refleksja naukowa nad turystami kulturowymi w badaniach naukowych
Jeżeli chodzi o monografie z turystą kulturowym w tytule to w literaturze anglojęzycznej możemy wskazać zaledwie jedną publikację. To dysertacja doktorska (niewydana zresztą w formie książki) Rami Issaka z 2008 roku, zatytułowana: Understanding the Behaviour of Cultural Tourists. Towards a Classification of Dutch Cultural Tourists [Isaak 2008]. Zawiera wyniki badań przeprowadzonych wśród holenderskich turystów. Jest to monografia bardzo wartościowa, lecz nie doczekała się kontynuacji, albowiem badacz już od lat nie zajmuje się tym tematem. Kompleksową analizę dotyczącą profilu, zachowań i doświadczeń turystycznych turystów kulturowych znaleźć można także w języku niemieckim – mowa o monografii Yvonne Pröbstle z 2014 roku pt. Kulturtouristen. Eine Typologie, wyd. Springer [Pröbstle 2014], przygotowanej na podstawie badań przeprowadzonych w Niemczech. Dwie publikacje pojawiły się też w Polsce (o nich będzie mowa dalej) i być może także wydano podobne monografie w innych językach, ale nieobecne są w cytowaniach, co może znaczyć, że znane są zapewne tylko w krajach ich wydania.
Wśród wydań poświęconych turystom reprezentującym wybrane formy turystyki kulturowej w języku angielskim powstała zasadniczo tylko jedna zwarta publikacja – to Foodies & Food Tourism z 2014 roku, autorstwa międzynarodowego zespołu w składzie Donald Getz, Ritchard Robinson, Tommy Anderson i Sanja Vujicic, dedykowana turystom kulinarnym.
Sporządzenie listy tekstów w języku angielskim, poświęconych stricte turystom kulturowym (w ogólnym rozumieniu pojęcia, bez odnoszenia się do pojedynczych form turystyki kulturowej) jest niełatwym zadaniem, albowiem tych tekstów z jednej strony nie ma aż tak dużo, a z drugiej wiele z nich ukrytych jest w tytułach pod określeniami, takimi jak: segmentacja rynku czy specyfika turystyki kulturowej. Dla przykładu, w obszernym zestawieniu ok. 750 tekstów poświęconych kluczowym tekstom na temat turystyki kulturowej, autorstwa naukowców związanych z międzynarodowym stowarzyszenie ATLAS (Association for Tourism and Leisure Education and Research) [http://www.atlas-euro.org/home.aspx], a przygotowanym w 2019 r. przez Grega Richardsa [2019], zaledwie jeden procent stanowiły artykuły, w których turysta kulturowy wystąpił w tytule. Z kolei przeszukanie m.in. obszernej bazy tekstów wydawcy licznych czasopism naukowych, tj. Taylor & Francis Online [https://www.tandfonline.com/] pozwoliło na wskazanie zaledwie dwudziestu tekstów. W celu rzeczywistego określenia liczby takich publikacji przestudiowania wymagałyby abstrakty większości artykułów o turystyce kulturowej. Cennym źródłem informacji jest tekst autorów: Gangua Chen i Songshan (Sam) Huang [2018] pt. Understanding Chinese cultural tourists: typology and profile, w którym znalazły się efekty obszernego przeglądu literatury przedmiotu. Wynika z niego, że w z latach 1990-2016 w ponad dwudziestu publikacjach: książkach i artykułach o turystyce kulturowej autorzy pokusili się o wprowadzenie segmentacji, typologii czy profilowania turystów kulturowych na podstawie różnych badań czy teorii. Mimo, że ich teksty nie były ukierunkowane tylko na turystów kulturowych, traktowane są za wiodące z tej tematyki. Wśród nich są znani, cytowani nieustannie badacze zagadnienia: Gregory J. Ashworth i John Tunbridge [1990], Ted Silberberg [1995], Greg Richards [1996], Robert A. Stebbins [1996], Howard Hughes [2003] i Bob McKercher [2002]. Podobnego zestawienia dokonali w 2015 roku Hilary du Cros i Bob McKercher [2015], prezentując w nim – oprócz swoich i wspomnianych już powyżej badaczy – także typologie mniej znane. Do grupy uznanych prekursorów badaczy zagadnienia zalicza się też Marion Bywater [1983], Wolfganga Narhstedta [1997] oraz Melanie K. Smith [2009]. Niektórzy z tych badaczy dziś już nie zajmują się turystami kulturowymi, a inni z kolei, nieustannie swe badania kontynuują, poddając modyfikacjom swoje wcześniejsze teorie. Przykładem Bob McKercher i jego najnowsza publikacja [2020] pt. Cultural tourism market: a perspective paper.
Istotnym dla badaczy tekstem jest artykuł G. Richardsa na temat metod badań turystów kulturowych, wzbogacony opisem doświadczeń Stowarzyszenia ATLAS w tym zakresie. W latach 1991-1993 ATLAS przeprowadziło pierwsze kompleksowe badania wśród 6300 turystów zwiedzających obiekty kulturowe w dziewięciu krajach, a ich głównym założeniem była odpowiedź na pytanie: Kim są turyści kulturowi? [Richards 2010]. Badania te były następnie rozwijane w kolejnych latach i są kontynuowane do dzisiaj. Co kilka lat Stowarzyszenie wydaje publikację zawierającą zbiorcze wyniki badań prowadzonych w różnych krajach na świecie. Co ważne, w pierwszym projekcie badawczym ATLAS, każdy turysta, który odwiedził muzeum, galerię sztuki lub obszar dziedzictwa, był klasyfikowany jako turysta kulturowy – niezależnie od motywacji – lecz już w raporcie wydanym w 1996 r. uznano rozróżnienie pomiędzy „szczególnymi turystami kulturowymi” (tymi skupionymi na kulturze w podróży) a „innymi osobami odwiedzającymi miejsca kulturowe” [Hughes 2003].
W 2013 roku wydana została obszerna publikacja pt. The Routledge Handbook of Cultural Tourism (zredagowana przez Melanie K. Smith i Grega Richardsa [2013]), w której jedna z siedmiu części dotyczyła turysty i jego doświadczeń – zatytułowano ją: The tourist and visitor experiences. Oprócz niej, w publikacji można znaleźć jeszcze kilka innych ciekawych tekstów o turystach. Publikacja jest ważna i ciekawa albowiem ta seria wydawnictwa Routledge powstaje głównie w oparciu o teksty humanistów i traktuje zagadnienie w ujęciu holistycznym.
Podobnych, pojedynczych artykułów, poświęconych turystom kulturowym, czy licznych odniesień w monografiach na temat turystyki kulturowej, a odnoszących się różnych aspektów z zakresu doświadczeń, zainteresowań, postaw, motywacji turystów kulturowych można doszukać się w różnych publikacjach na świecie (jedna z ostatnich to efekt współpracy badaczy węgierskich, brytyjskich i polskich: M.K. Smith, I. Pinke-Sziva, Z. Berezvai i K. Buczkowska-Gołąbek, pt. The changing nature of the cultural tourist: motivations, profiles and experiences of cultural tourists in Budapest, 2022).
W najnowszej książce G. Richardsa, zatytułowanej Rethinking Cultural Tourism [2021] autor poświęca turystom kulturowym drugi rozdział (Actors in cultural tourism practices). Porusza w nim tak istotne współcześnie zagadnienia jak: motywacje turystów kulturowych; segmentowanie publiczności turystyki kulturowej (segmentacja motywacji, demograficzna, behawioralna); płeć w turystyce kulturowej; turystyka kulturowa jako umiejętna konsumpcja; różnorodność i tożsamość; emocje. Mówi tam także o roli kuratorów turystyki kulturowej, zmianie stosunków władzy w turystyce kulturowej oraz pozaludzkich aktorach turystyki kulturowej (obiektach, produktach, zwierzętach, naturze).
Krajowa refleksja naukowa nad turystami kulturowymi w badaniach naukowych (w języku polskim i angielskim)
Zwiastunem rozważań na temat turystów kulturowych w Polsce jest bez wątpienia książka Anny Kołodziejczyk z 1979 roku, wydana przez Instytut Turystyki w Warszawie, zatytułowana Rola elementów kultury w turystyce. W publikacji tej badaczka zawarła ważny rozdział na temat czynników określających turystę oraz typologię odbiorców wartości kulturowych. Jeden z typów: odbiorca samodzielny to zdecydowanie turysta kulturowy, mimo, że wówczas tak jeszcze nienazwany.
Pierwsze wyraźne wskazania na postać turysty kulturowego – z użyciem takiego właśnie określenia – pojawiły się w polskiej literaturze wraz z pojawieniem się pierwszych ogólnych, a następnie bardziej kompleksowych publikacji na jej temat. W czterech pionierskich książkach z tego zakresu z roku 2008 o turystach kulturowych wspomniano o nich w następujący sposób: w monografii Armina Mikos v. Rohrscheidt „Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy” [2008 – a zwłaszcza w drugim wydaniu z 2010 r.] znalazł się podrozdział pt. Współczesny turysta kulturowy – profil; w książce pod redakcją Andrzeja Kowalczyka Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne [2008] zawarto rozdział autorstwa Mikołaja Madurowicza pt. Kto jest turystą w przestrzeni miasta? Poszukiwania badawcze. Następnie w publikacji Tadeusza Jędrysiaka Turystyka kulturowa [2008] znaleźć możemy podrozdział pt. Turyści zainteresowani turystyką kulturową, a z kolei Karolina Buczkowska w książce Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny [2008] oddała turystom kulturowym cały rozdział zatytułowany Uczestnicy turystyki kulturowej.
W roku 2009 z kolei powstała zbiorcza publikacja współautorstwa polskich badaczy turystyki kulturowej, zatytułowana Współczesne formy turystyki kulturowej, pod redakcją Karoliny Buczkowskiej i Armina Mikos v. Rohrscheidt [2009]. W każdym z artykułów dedykowanych innej formie, ich autorzy, zawarli oprócz definicji i charakterystyki formy także profil jej odbiorców.
W kolejnej dekadzie polscy naukowcy niezbyt licznie podejmowali badania na temat turystów kulturowych sensu stricte, w bardziej ogólnym czy kompleksowym ujęciu, jednakże zauważalne było zainteresowaniem tą postacią w odniesieniu do wybranych zagadnień, typów czy haseł. Odzwierciedlenie tego można znaleźć w pojedynczych artykułach do polskich czasopism naukowych (m.in. do „Folia Turistica”, „Turyzm”, Geography and Tourism”) i zeszytów naukowych (m.in. Uniwersytetu Szczecińskiego i Wyższej Szkoły Języków Obcych i Turystyki w Warszawie), jak i liczniejszych do „Turystyki Kulturowej” (te omówione są szczegółowo w dalszej części tekstu), a także do licznych monografii. Warto zwrócić uwagę na teksty w monografiach będących pokłosiem dwóch cykli konferencji. Pierwszy to konferencje organizowane od 2004 do 2018 roku, regularnie co dwa lata, przez Zakład Kulturowych Podstaw Turystyki w strukturach poznańskiej AWF, pod hasłem: „Turystyka w humanistycznej perspektywie”. O turystach kulturowych na łamach ponad dwudziestu artykułów można przeczytać w książkach zredagowanych przez Marka Kazimierczaka: W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową [2008], Współczesne podróże kulturowe [2010], Jakość życia w kulturowych przestrzeniach podróżowania [2012], Etyczny wymiar podróży kulturowych [2014], Inspiracje sportem w turystyce kulturowej [2016]. Drugi pakiet publikacji wyszedł jako efekt konferencji łódzkich z cyklu „Kultura i Turystyka”, które zainicjowano w 2006 r. Turyści kulturowi mają więc swoje miejsce w wybranych tekstach monografii: Kultura i Turystyka: razem czy oddzielnie? [red. Stasiak 2006], Kultura i Turystyka: razem, ale jak? [red. Stasiak 2008], Kultura i Turystyka: wspólnie zyskać [red. Stasiak 2009], Kultura i Turystyka: wspólna droga [red. Włodarczyk B., Krakowiak B., Latosińska J. 2011], Kultura i Turystyka: wspólne korzenie [red. Włodarczyk B., Krakowiak B 2012], Kultura i Turystyka: miejsca spotkań [red. Krakowiak B., Stasiak A., Włodarczyk B. 2013], Kultura i Turystyka: w kręgu wydarzeń [red. Krakowiak B., Stasiak A. 2014], Kultura i Turystyka: wokół wspólnego stołu [red. Krakowiak B., Stasiak A. 2015], Kultura i Turystyka: sacrum i profanum [red. Mokras-Grabowska J., Latosińska J. 2016].
Publikacjami w pełni zadedykowanym turystom kulturowym w tytule są zaledwie (albo aż dwie) dwie monografie polskich badaczek. Pierwsza to dzieło ekonomistki Agaty Niemczyk, wydana pod koniec 2012 r., zatytułowana: Zróżnicowanie zachowań konsumentów na rynku turystyki kulturowej zawierająca wyniki badań ilościowych przeprowadzonych wśród turystów w Krakowie. Celem publikacji było przedstawienie procesu postępowania konsumentów oraz determinant na rynku turystyki kulturowej [Niemczyk 2012]. Druga, autorstwa kuratorki niniejszej kolekcji, to Portret współczesnego turysty kulturowego z 2014 roku [Buczkowska 2014], zawierająca pełną dotychczasową wiedzę na temat wzorców, profili, typów i charakterystyki turystów kulturowych, oparta o obszerne badania własne oraz przegląd literatury światowej. W publikacji znalazły się treści m.in. takie jak: turysta kulturowy w definicji i dyskursie naukowym, stan obecny badań nad turystami kulturowymi w Polsce, antropologia a badania turystyki jako przejawu mobilności człowieka, turyści kulturowi dawniej – rys historyczny, statystyczny uczestnik turystyki kulturowej, wzorzec kulturowy turysty kulturowego i turysty pseudokulturowego, klasyfikacje turystów kulturowych w literaturze, typy specjalistyczne i grupy specjalne turystów kulturowych, młody polski turysta kulturowy – obraz społeczny ( na podstawie badań łączonych: jakościowo-ilościowych).
Uwagę turystom kulturowym poświęcił też Armin Mikos von Rohrscheidt w publikacji Szlak Piastowski w przebudowie. Struktura, zarządzanie, oferta kulturowo-turystyczna [2013].
W rozdziale zatytułowanym Turyści na Szlaku Piastowskim. Profile, zachowania, opinie badacz zawarł całościowy obraz dzisiejszych odbiorców oferty szlaku oraz ich opinii na jego temat. Poszczególne podrozdziały prezentują profile i preferencje różnych grup osób odwiedzających badane obiekty oraz wyniki i ewaluację badań dotyczącą motywacji, pobytu i aktywności turystycznej, oceny Szlaku, wydatków, organizacji pobytu i źródeł informacji.
Oprócz powyższych monografii wspomnieć należy także publikacje pięciu badaczek (w tym trzech antropolożek): Anny Dudy – publikacja: Turysta wobec porzuconego dziedzictwa Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia [2020], Magdaleny Banaszkiewicz (Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski [2012]) i Anny Horolets (Rosja w tekście i w doświadczeniu. Analiza współczesnych polskich relacji z podróży [2013]), a także Agaty Wizy, badającej backapckersów (Uczenie się z podróży w narracjach turystów indywidualnych (backpackersów) [2014]) oraz Matyldy Awedyk, podejmującej problematykę egzotycznych wyjazdów kulturowych polskich turystów (Pozaeuropejska turystyka poznawcza mieszkańców Polski w aspekcie przemian ustrojowych [2009]). W każdej z nich – mimo że tak nienazwany – turysta kulturowy jest głównym bohaterem.
Publikacją zupełnie inną od powyżej wspomnianych jest książka Obcy w Poznaniu [Mikos v. Rohrscheidt (red.) 2011], poświęcona turystom miejskim, zawierająca analizy składu, zainteresowań, preferencji i zachowań tytułowych „obcych” w przestrzeni miejskiej Poznania, tych pochodzących zarówno z Polski, jak i z Niemiec, Francji, Włoch, krajów rosyjskojęzycznych, Hiszpanii i krajów anglojęzycznych, wreszcie grup pochodzenia żydowskiego. W charakterystyce turystów uwzględniono profile, typowe zachowania turystyczne, zainteresowania i preferencje wszystkich głównych typów grup, a zatem m. in. turystów biznesowych, uczestników grup objazdowych, grupy szkolne, grupy realizujące programy wypraw tematycznych lub studyjnych. Poszczególne opracowania zawierają także każdorazowo propozycje tras zwiedzania miasta dla tych grup oraz praktyczne informacje i wskazówki dla przewodników oprowadzających je.
Literaturę przedmiotu wzbogaca tekst pochodzący z Gnieźnieńskiego Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej [Banaszkiewicz 2012], będący zapisem dyskusji sześciorga polskich naukowców na temat samoświadomości turysty kulturowego, zawierający kilka ważnych spostrzeżeń na ten temat.
Osobnego zainteresowania badaczy doczekali się też turyści wybranych form turystyki kulturowej, na temat których powstały odrębne monografie. Mowa tu m.in. o turystach kulinarnych – piszą o nich Magdalena Woźniczko, Tadeusz Jędrysiak i Dominik Orłowski w Turystyce kulinarnej [2015] oraz Karolina Buczkowska-Gołąbek, Piotr Dominik i Piotr Kociszewski w Kulinariach jako wizytówce regionów turystycznych [2018]). Najwięcej uwagi polscy badacze poświęcili do tej pory jednak turystom religijnym i pielgrzymom – przykładem monografia Pawła Różyckiego (Turystyka a pielgrzymowanie [2016]) oraz trzy zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego pod redakcją Zdzisława Kroplewskiego i Aleksandra Panasiuka [2010; 2011a; 2011b]). W kolejnych monografiach znaleźć możemy rozdziały czy podrozdziały – mniej czy bardziej obszerne – o tanatoturystach (Sławoj Tanaś, Przestrzeń turystyczna cmentarzy [2008]), turystach militarnych (Tadeusz Jędrysiak i Armin Mikos v. Roschscheidt, Militarna turystyka kulturowa [2011]), turystach muzealnych (Izabela Wyszowska i Tadeusz Jędrysiak, Turystyka muzealna [2017] czy turystach dysonansu kulturowego (Magdalena Banaszkiewicz, Turystyka w miejscach kłopotliwego dziedzictwa [2018] oraz Anna Duda, Turysta wobec porzuconego dziedzictwa Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia [2020]).
3. Opis kolekcji tematycznej
Na dzień 30 stycznia 2024 r. kolekcja tematyczna „Turystyki Kulturowej” składa się z 52 artykułów. Zostały one do niej wyselekcjonowane na podstawie wiodących zagadnień określonych w ich tytule, słowach kluczowych, abstrakcie i treści tekstu głównego. Kryterium doboru do kolekcji było odniesienie artykułu do pojęcia z tytułu kolekcji: turysta kulturowy, przy jednoczesnym szerokim spojrzeniu na ujęcie zagadnienia albowiem artykułów, w których turysta kulturowy jest zdecydowanie stawiany na pierwszym miejscu uwagi badacza (a inne aspekty są pobocznymi), jest zaledwie kilka. Zazwyczaj niestety postawa turystów i ich opinie służą omówieniu innego aspektu.
Teksty włączone do kolekcji pochodzą z całego dotychczasowego okresu ukazywania się czasopisma (lata 2008-2023), są więc oryginalnie rozproszone w bardzo licznych numerach. Pierwsze dwa teksty z tematyki kolekcji pojawiły się w „Turystyce Kulturowej” w drugim roku funkcjonowania czasopisma, tj. w 2010 roku (dwa były także w 2016,2019 i 2022 roku), w 2011 roku pojawił się jeden (podobnie było w 2015 i 2023 roku), w 2012 roku opublikowano trzy teksty (podobnie w roku minionym, 2023). W roku 2014 pojawiły się cztery teksty. Najwięcej tekstów, bo pięć, opublikowano w 2020 roku. Wzrost publikacji zauważalny był w latach: 2013 – sześć tekstów, 2018 – siedem tekstów i w 2017 roku – aż 13 tekstów (w tym sześć w wydaniu tematycznym: Vol. 5/2017 – poświęconym w całości tematowi: turyści kulturowi; redaktorem wydania tematycznego były: Karolina Buczkowska-Gołąbek i Agnieszka Lisowska).
Dwa artykuły opublikowane zostały w języku angielskim.
Tematy, które poruszano w tych 52 tekstach, były bardzo różnorodne, jednakże udało się je uszeregować w pewne grupy tematyczne. Prezentacja tematyki zawarta została w tabeli nr 1. Jak wynika z analizy treści i tytułów artykułów, mniej więcej połowa tekstów napisana została na temat różnych typów turystów, wyróżnionych ze względu na podejmowane formy turystyki kulturowej. Dominowały wśród nich teksty o pielgrzymach i turystach religijnych oraz grupy: turyści-rekonstruktorzy, ożywionej historii i militarni. Ponadto badacze poświęcili uwagę turystom: eventowym, literackim, artystom, miejskim, backpackersom, muzealnym, naukowcom oraz kulinarnym, biro- i enoturystom.
Druga obszerna grupa artykułów (prawie połowa tekstów) prezentowała wyniki badań w odniesieniu do obecności turystów kulturowych w wybranych miejscach, tak w Polsce, jak i za granicą: w miastach i regionach, a nawet w parku narodowym i klasztorach.
Kolejna kategorię stworzono wyszczególniając przedstawicieli wybranych grup turystów, wyróżnionych ze względu na wiek: tu dominowały teksty o seniorach i dzieciach szkolnych (łącznie sześć), na płeć – trzy teksty oraz na narodowość: „bohaterami” tekstów byli Ukraińcy, Żydzi, Polonia chicagowska oraz Chińczycy; a także pojawił się tekst o turystach z niepełnosprawnościami.
W kolejnej grupie tekstów uwaga badaczy zwrócona została na relacje międzyludzkie na płaszczyznach: turysta versus turysta, turysta versus ludność lokalna oraz na wpływ turystów na przestrzeń kulturową i autentyczność doznań w owej przestrzeni.
Dwie dalsze ważne grupy tematów – o podobnej liczbie tekstów – dotyczyły: preferencji, motywacji, zainteresowań i wartości osobowych turystów (jedna grupa) oraz aktywności, partycypacji, doświadczeń, postaw, doznań i zachowań turystów kulturowych (druga grupa).
Następnie, udało się wyróżnić grupy kilku tekstów w następujących zakresach tematycznych: Turysta kulturowy w literaturze lub filmie, Turyści kulturowi w dawnych czasach (historia turystyki kulturowej), Filozofia życia i podróży, Kultura współczesna – fotografia, promocja wizerunku, technologia.
Jedynie dwa teksty z całej kolekcji poświęcone są tzw. „Ja” turysty kulturowego, a więc odnoszą się do postrzeganie siebie przez jego samego i do jego samoświadomości.
Najnowsza kategoria artykułów dotyczy tych na temat funkcjonowania turystów kulturowych w obliczu pandemii COVID-19. Na łamach czasopisma opublikowano wówczas trzy takie teksty.
Tabela 1. Tematyka artykułów poświęconych turystom kulturowym w czasopiśmie naukowym „Turystyka Kulturowa” w latach 2008-2023
Źródło: opracowanie własne KBG
4. Kierunki pożądanych badań i zachęta dla autorów
Kuratorka niniejszej kolekcji pozwoliła sobie przed kilkoma laty na poniższe stwierdzenie: „Turyści kulturowi to silna i ważna współcześnie grupa turystów, także w Polsce. Jednak aby mogli oni dalej rozwijać swe podróżnicze pasje, to rynek turystyczny musi poznać ich specyfikę, potrzeby, zainteresowania, profile oraz zacząć odróżniać ich od turystów pseudokulturowych, którzy są grupą znacznie liczniejszą. Nie można także nadal ślepo przekładać specyfiki turystów z jednego rynku turystyki na inny i uznawać, że wzorce kulturowe turystów są niezmienne (tak jak nie jest niezmienny świat, w którym żyją i podróżują). Dlatego ważne jest nieustanne prowadzenie badań z tej tematyki” [Buczkowska 2014]. Słowa te, jak się okazuje, nieustannie są aktualne i ważne, a zintensyfikowanie badań nad turystami kulturowymi i rozszerzenie perspektywy (o czym pisano wcześniej, na podstawie opinii G. Richardsa [2021]) pozwoli może pozwoli nam odpowiedzieć m.in. na pytania: Jak będzie ewoluowała postać turysty kulturowego, kim jest a kim będzie za kolejne pięć, dziesięć, dwadzieścia lat?
Odnosząc się do zarysowanego obszaru dyscyplin naukowych w obrębie zagadnień dotyczących turystów kulturowych oraz na podstawie powyższego opisu Kolekcji i wskazanych dużych braków w zakresie badań empirycznych potrzebne są wszelkiego rodzaju teksty, w których turysta kulturowy będzie głównym „bohaterem”. Jest to ważne przede wszystkim dlatego, że jak powiedział kiedyś Wojciech J. Cynarski [2012]: „by dzisiejszą turystykę (w tym kulturową) zrozumieć, konieczne jest, aby badać ją jako fenomen ludzki, społeczny i kulturowy”, przez co „człowiek (turysta, podróżnik) powinien zawsze pozostawać w centrum naszej uwagi”. Koniecznym jest więc jeszcze bardziej wzbogacić naszą wiedzę z tak ważnego tematu. W związku z powyższym przygotowywane do „Turystyki Kulturowej” teksty o turystach kulturowych powinno się konstruować i kreować różnorako. Stąd też mogą one:
1) być prezentowane z perspektywy różnych dyscyplin naukowych;
2) opierać się zarówno o badania antropologiczne (jakościowe), jak i wszelkie ilościowe;
3) wykorzystywać studia przypadku, jak również być prezentowane w ujęciu monograficznym;
4) traktować o turystach kulturowych w ujęciu ogólnym, jak również (i te teksty są szczególnie pożądane) dotyczyć wybranych grup turystów kulturowych, w tym:
- rodzin,
- seniorów,
- dzieci i młodzieży z różnych grup wiekowych,
- turystów z niepełnosprawnościami,
- turystów z wybranych grup zawodowych czy społecznych,
- turystów wybranych narodowości czy etniczności,
- miłośników wybranych form turystyki kulturowej;
5) dotyczyć turystycznych zachowań, potrzeb, motywacji, emocji, umiejętności, wiedzy, doświadczeń i/lub innych aspektów ludzkiej natury w odniesieniu do turystów kulturowych;
6) odnosić się do różnych poziomów zaawansowania w byciu i stawaniu się turystą kulturowym, jak również być poświęcone turystom pseudokulturowym;
7) dotyczyć współczesności, jak i sięgać do wybranych okresów z historii ludzkości.
Lista zagadnień szczegółowych jest otwarta na jeszcze inne propozycje piszących. Redakcja zaprasza badaczy, praktyków i innych potencjalnych autorów do składania tekstów do publikacji w „Turystyce Kulturowej”.
Bibliografia (tekstów zewnętrznych)
Ashworth, G., Tunbridge, J., 1990, The tourist-historic city, Londyn: Belhaven.
Awedyk M., 2009, Pozaeuropejska turystyka poznawcza mieszkańców Polski w aspekcie przemian ustrojowych, Wyd. Bogucki, Poznań
Banaszkiewicz M., 2012, Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski, Wyd. UJ, Kraków
Banaszkiewicz M., 2012, Gnieźnieńskie Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej – Pytanie 29: Samoświadomość turysty kulturowego, nr 4, www.turystykakulturowa.org, PDF, ss. 96-101.
Banaszkiewicz M., 2018, Turystyka w miejscach kłopotliwego dziedzictwa, Wyd. UJ, Kraków
Buczkowska K., 2008, Turystyka kulturowa – przewodnik metodyczny, Wyd. AWF, Poznań
Buczkowska K., 2014, Portret współczesnego turysty kulturowego, Wyd. AWF, Poznań
Buczkowska K., Mikos v. Rohrscheidt A. (red.), 2009, Współczesne formy turystyki kulturowej, Wyd. AWF, Poznań
Buczkowska-Gołąbek K., Dominik P., Kociszewski P. 2018, Kulinaria jako wizytówka regionów turystycznych, AFiB Vistula i SGTiR, Warszawa
Bywater M., 1993, The Market for Cultural Tourism in Europe, „Travel and Tourists Analyst”, nr 6, ss. 30-46.
Chen G., Huang S., 2018, Understanding Chinese cultural tourists: typology and profile, “Journal of Travel & Tourism Marketing”, nr 35:2, ss. 162-177, doi: 10.1080/10548408.2017.1350253
Cynarski W.J., 2012, Podróżnik kulturowy w badaniach jakościowych grupy Wila Munstersa [w:] Kazimierczak M. (red.), Jakość życia w kulturowych przestrzeniach podróżowania, Wyd. AWF, Poznań, ss. 139-147.
du Cros H., McKercher B., 2015, Cultural Tourism, Wyd. II, Wyd. Routledge, Londyn-Nowy Jork
Duda A., 2020, Turysta wobec porzuconego dziedzictwa Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia, Tow. Wyd. „Historia Iagellonica”, Kraków
Getz D., Robinson R., Andersson T., Vujicic S., 2014, Foodies & Food Tourism, Wyd. Goodfellow Publishers Ltd, Oxford
Horolets A., 2013, Rosja w tekście i w doświadczeniu. Analiza współczesnych polskich relacji z podróży, Nomos, Kraków
Hughes H., 2003, Arts, Entertainment and Tourism, Buttleworth-Heinemann, Oksford-Burlington.
http://www.atlas-euro.org/home.aspx, data dostępu: styczeń 2021 r.
https://www.tandfonline.com/, data dostępu: styczeń 2021 r.
Isaak R., 2008, Understanding the Behaviour of Cultural Tourists. Towards a Classification of Dutch Cultural Tourists, NHTV International Higher Education Breda
Jędrysiak T., 2008, Turystyka kulturowa, PWE, Warszawa
Jędrysiak T., Mikos v. Roschscheidt,A., 2011, Militarna turystyka kulturowa, PWE, Warszawa
Kazimierczak M. (red.), 2008, W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową, Wyd. AWF, Poznań
Kazimierczak M. (red.), 2010, Współczesne podróże kulturowe, Wyd. AWF, Poznań
Kazimierczak M. (red.), 2012, Jakość życia w kulturowych przestrzeniach podróżowania, Wyd. AWF, Poznań
Kazimierczak M. (red.), 2014, Etyczny wymiar podróży kulturowych, Wyd. AWF, Poznań
Kazimierczak M. (red.), 2016, Inspiracje sportem w turystyce kulturowej, Wyd. AWF, Poznań
Kołodziejczyk A., 1979, Rola elementów kultury w turystyce, Instytut Turystyki w Warszawie
Kowalczyk A. (red.), Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne, Wyd. UW, Warszawa
Krakowiak B., Stasiak A. (red.), 2014, Kultura i turystyka – w kręgu wydarzeń, ROTWŁ, Łódź
Krakowiak B., Stasiak A.(red.), 2015, Kultura i turystyka – wokół wspólnego stołu, ROTWŁ, Łódź
Krakowiak B., Stasiak A., Włodarczyk B. (red.), 2013, Kultura i turystyka: miejsca spotkań, ROTWŁ, Łódź
Kroplewski Z., Panasiuk A., 2010, Turystyka religijna, Rozprawy i Studia Turystyczne Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 765
Kroplewski Z., Panasiuk A., 2011a, Turystyka religijna. Zagadnienia interdyscyplinarne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 647: Ekonomiczne Problemy Usług, nr 65
Kroplewski Z., Panasiuk A., 2011b, Turystyka religijna. Atrakcje turystyki religijnej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 648: Ekonomiczne Problemy Usług, nr 66
Madurowicz M., 2008, Turysta wątpliwy [w:] Kowalczyk A. (red.), Turystyka kulturowa. Spojrzenie geograficzne, Wyd. UW, Warszawa, ss. 59-84.
McKercher, B., 2002, Towards a classification of cultural tourists, “International Journal of Tourism Research”, nr 4(1), ss. 29-38, doi:10.1080/1743873X.2016.1208205
McKercher, B., 2020, Cultural tourism market: a perspective paper, “Tourism Review”, Vol. 75, nr 1, ss. 126-129, doi:10.1108/TR-03-2019-0096
Mikos v. Rohrscheidt A., 2008, Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, GWSHM Gniezno
Mikos v. Rohrscheidt A., 2010, wyd. II, Turystyka kulturowa: fenomen, potencjał, perspektywy, GWSHM, Gniezno
Mikos v. Rohrscheidt, 2013, Szlak Piastowski w przebudowie. Struktura, zarządzanie, oferta kulturowo-turystyczna, Wyd. „Proksenia”, Kraków
Mikos von Rohrscheidt A. (red.), 2011, Obcy w Poznaniu. Historyczna metropolia jako ośrodek turystyki kulturowej, KulTour.pl Poznań/Wyd. Proksenia, Poznań-Kraków
Mokras-Grabowska J., Latosińska J. (red.), 2016, Kultura i turystyka. Sacrum i Profanum. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego, Łódź
Nahrstedt, W., 1997, Der Kulturtourismus, Universität Hagen
Niemczyk A., 2012, Zróżnicowanie zachowań konsumentów na rynku turystyki kulturowej, Wyd. UE, Kraków
Pröbstle Y., 2014, Kulturtouristen. Eine Typologie, Springer VS, Wiesbaden
Richards G., 1996. Production and consumption of European cultural tourism “Annals of Tourism Research”, nr 23(2), ss. 261-283, doi:10.1016/0160-7383(95)00063-1
Richards G., 2010, The Traditional Quantitative Approach. Surveying Cultural Tourists: Lessons from the ATLAS Cultural Tourism Research Project [w:] Richards G., Munsters W., Cultural Tourism Research Methods, Wyd. CABI, Oxfordshire-Cambridge, ss. 13-32
Richards G., 2019, ATLAS Cultural Tourism Bibliography 2019, ATLAS, pdf
Richards, G., 2021, Rethinking Cultural Tourism, EE Elgar, Cheltenham.
Różycki P., 2016, Turystyka a pielgrzymowanie, Wyd. WAM, Kraków
Silberberg, T., 1995, Cultural tourism and business opportunities for museums and heritage sites, “Tourism Management”, nr 16(5), ss. 361-365, doi:10.1016/0261-5177(95)00039-Q
Smith M. K., 2009, Issues in Cultural Tourism Studies, Wyd. Routledge, Nowy Jork-Londyn.
Smith M. K., Pinke-Sziva I., Berezvai Z., Buczkowska-Gołąbek K., 2022, The changing nature of the cultural tourist: motivations, profiles and experiences of cultural tourists in Budapest, “Journal of Tourism and Cultural Change”, nr 20(1-2), ss. 1-19
Smith M., Richards G. (red.), 2013, The Routledge Handbook of Cultural Tourism, Wyd. Routledge, Nowy Jork-Londyn
Stasiak A. (red.), 2006, Kultura i turystyka, razem czy oddzielnie?, WSTiH w Łodzi
Stasiak A. (red.), 2008, Kultura i turystyka, razem, ale jak?, WSTiH w Łodzi
Stasiak A. (red.), 2009, Kultura i turystyka: wspólnie zyskać!, WSTH w Łodzi
Stebbins, R. A., 1996, Cultural tourism as serious leisure, “Annals of Tourism Research”, nr 23(4), ss. 948-950, doi:10.1016/0160-7383(96)00028-X
Tanaś S, 2008, Przestrzeń turystyczna cmentarzy, Wyd. UŁ, Łódź
Wiza A., 2014, Uczenie się z podróży w narracjach turystów indywidualnych (backpackersów), AWF Poznań
Włodarczyk B., Krakowiak B., (red.), 2012, Kultura i turystyka: wspólne korzenie, ROTWŁ, Łódź
Włodarczyk B., Krakowiak B., Latosińska J. (red.), 2011, Kultura i turystyka: wspólna droga, ROTWŁ, Łódź
Woźniczko M., Jędrysiak T., Orłowski D., 2015, Turystyka kulinarna, PWE, Warszawa
Wyszowska I., Jędrysiak T., 2017, Turystyka muzealna, PWE, Warszawa
Instytucja sprawcza:
Instytut Sportu, Turystyki i Żywienia Uniwersytetu Zielonogórskiego
Bazy czasopism
Copyright © Turystyka Kulturowa 2008-2024. ISSN 1689-4642